Το Ανατολικό ζήτημα ξεκινά το 1204

Κενό ισχύος μετά την διάλυση του Βυζαντινού κόσμου – Ο διαμελισμός και η μετάβαση μεταξύ αυτοκρατοριών – Η Οθωμανική αυτοκρατορία και η παρακμή της

Μάριος Νοβακόπουλος* – 01/05/2024 – SLPRESS

Συνήθως η κατάκτηση ενός κράτους ξεκινά από τις πιο απομακρυσμένες και ευάλωτες περιφέρειές του. Οι νέοι κυρίαρχοι προχωρούν από την περιφέρεια προς το κέντρο, και συχνά η πρωτεύουσα πέφτει τελευταία. Η Δυτική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία μπορεί να είχε την Ρώμη να λεηλατείται δύο φορές, το 410 από τους Βησιγότθους και το 455 από τους Βανδάλους, όμως συνέχισε την ύπαρξή της από την Ραβέννα ενώ οι επαρχίες αποσπώντο από τους βαρβάρους, μέχρι την καθαίρεση του τελευταίο αυτοκράτορα το 476. Η Βυζαντινή αυτοκρατορία τον καιρό της οριστικής της κατάληψης από τους Τούρκους, έχασε τα μικρασιατικά και έπειτα τα ευρωπαϊκά της εδάφη, καταλήγοντας μία πόλη – κράτος της Κωνσταντινούπολης με μία ελάχιστη θρακική περιφέρεια και κάποια νησιά το βορείου Αιγαίου. Η Βασιλεύουσα έπεσε το 1453, ενώ οι αυτόνομες ηγεμονίες του Μορέως και της Τραπεζούντος το 1460 και 1461 αντιστοίχως.

Η κατάλυση όμως του Βυζαντινού κράτους το 1204 από τις δυνάμεις των Βενετών και των Φράγκων της Δ’ Σταυροφορίες ακολούθησε την αντίστροφη διαδικασία. Διασχίζοντας τις θάλασσες του Ιονίου και του Αιγαίου, τις οποίες δεν φυλούσε πια ο σχεδόν ανύπαρκτος βυζαντινός στόλος, οι Σταυροφόροι έφθασαν ακριβώς στην Κωνσταντινούπολη και επέβαλαν το Αλέξιο Δ΄ ως αυτοκράτορα. Όταν δε εκείνος ανατράπηκε, και ο Αλέξιος Ε’ Δούκας Μούρτζουφλος αρνήθηκε να προσφέρει όσα είχε υποσχεθεί ο προκάτοχός του, οι Λατίνοι εφόρμησαν και κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη (13 Απριλίου). Η φρικτή σφαγή και λαφυραγωγία που ακολούθησε, με θύμα την πολυπληθέστερη και πλουσιότερη πόλη της Χριστιανοσύνης και μία από τις μεγαλύτερες παγκοσμίως, οδήγησε στην ανεπανόρθωτη παρακμή της.

Θανατωμένη από σφοδρό κτύπημα στην κεφαλή της, η Βυζαντινή αυτοκρατορία θρυμματίστηκε μικρά, ασταθή τμήματα και ηγεμονίες, ελληνικές, φραγκικές και ιταλικές, ενώ σλαβικές και τουρκικές δυνάμεις έσπευσαν να καταλάβουν τον κενό χώρο. Τούτη η «βαλκανιοποίηση» του Βυζαντίου, η οποία ήρθη μόλις τον 15-16ο αιώνα από τις οθωμανικές κατακτήσεις, αποτέλεσε απότομη αλλαγή του γεωπολιτικού σκηνικού, το οποίο ως τότε στηριζόταν στην ύπαρξη μίας ενιαίας δύναμης στο μεταίχμιο Ευρώπης και Ασίας, η οποία ασκούσε επιρροή προς όλες τις κατευθύνσεις. Αναπόφευκτα οι μικρές και μεσαίες δυνάμεις της χερσονήσου του Αίμου και της Μικράς Ασίας στράφηκαν σε έναν εσωστρεφή αγώνα εξόντωσης και εξουθένωσης. Στο ευρύτερο περιβάλλον, ο 13ος αιώνας είδε τη συνεχιζόμενη ανάπτυξη της δυτικής Ευρώπης και την επέκτασή της, εκτός από τα βυζαντινά εδάφη προφανώς, προς την Βαλτική θάλασσα (Βόρειες Σταυροφορίες, κράτος των Τευτόνων Ιπποτών) και την Ισπανία (μάχη Λας Νάβας δε Τολόσα 1212, κατάληψη Κόρδοβα και Σεβίλλης). Παρά τις διαδοχικές σταυροφορίες στις οποίες καλούσε η παποσύνη, τα λατινικά προγεφυρώματα στην Εγγύς Ανατολή έπεσαν το ένα μετά το άλλο υπό τις επιθέσεις των Μαμελούκων της Αιγύπτου: το 1244 η Ιερουσαλήμ, το 1268 η Αντιόχεια και το 1291 το τελευταίο οχυρό, ο Άγιος Ιωάννης της Άκκρας.