Ιδεολογικές μαφίες και ανίκανες κυβερνήσεις
του Marcello Veneziani
Πώς τελείωσε όμως η αναμέτρηση μεταξύ διανοουμένων και εξουσίας; Πριν από τριάντα χρόνια, όταν γεννήθηκε η πρώτη κεντροδεξιά κυβέρνηση, εξέφρασα τη διμερή δυσφορία εκείνων που ορίζονται ως δεξιοί διανοούμενοι με αυτόν τον τρόπο: μεταξύ των διανοουμένων δεν σας συγχωρούν που είστε δεξιοί, οι δεξιοί δεν σε συγχωρούν που είσαι διανοούμενος. Και πρόσθεσα ότι στα αριστερά είναι προκατειλημμένοι, διαβάζουν μόνο αριστερούς συγγραφείς ενώ στη δεξιά όχι, γιατί δεν διαβάζουν ούτε δεξιούς ούτε αριστερούς συγγραφείς. Τριάντα χρόνια μετά διαβάζουμε λιγότερο, σκεφτόμαστε λιγότερο, υπάρχει λιγότερη αντιπαράθεση μεταξύ αυτών που σκέφτονται διαφορετικά, υπάρχει περισσότερη οξύτητα και περισσότερη αγανάκτηση, υπάρχει περισσότερη μισαλλοδοξία και κλειστότητα απέναντι σε αυτούς που δεν μπαίνουν στον περίβολό τους. Είναι λιγότερο λογικό να χρησιμοποιούμε αυτές τις κατηγορίες πριν από τριάντα χρόνια. αλλά αυτή η διμερής δυσφορία παραμένει σε ισχύ, σήμερα περισσότερο από χθες.
Φυσικά, η εξουσία δεν είναι κυβέρνηση , η οποία είναι μόνο μια δευτερεύουσα έκφραση εξουσίας και ένας περιφερειακός κλάδος. Ζούμε στην εποχή της κυριαρχίας των μπονσάι. Ενάμιση χρόνο μετά την έλευση της κυβέρνησης Μελώνης, η πολιτιστική ηγεμονία στις χειρότερες πτυχές της δεν έχει αλλάξει. Ακόμη και τα μικρά εργοστάσια συναίνεσης που είναι διαθέσιμα σε εκείνους που πηγαίνουν στην κυβέρνηση περιορίζονται στο να αποτίουν φόρο τιμής στην κυβέρνηση, αλλά στη συνέχεια παραμένουν γενναιόδωρα όπως πριν στην τρέχουσα πολιτιστική δύναμη, στις εντολές της, στα όριά της και στην κατήχησή της. Τίποτα δεν έχει αλλάξει στη νοοτροπία, τη θεματολογία και την κυρίαρχη αφήγηση. Ίσως ο Αργεντινός φιλόσοφος Miguel Benasayag να έχει δίκιο που υποστηρίζει, στο τελευταίο του βιβλίο, The Age of Intranquility (μετάφραση από το Life and Thought), ότι οι αλλαγές δεν ξεκινούν ποτέ από την πολιτική εξουσία, αλλά φτάνουν στην εξουσία και την πολιτική εκπροσώπηση μόνο αργότερα. Η πολιτική έχει εξαντλήσει την κινητήρια δύναμή της, δεν προκαλεί πλέον εμφύλια πάθη, πολύ περισσότερο ιδανικά, τόσο στα αριστερά όσο και στα δεξιά, και η διαφθορά είναι ένα από τα αποτελέσματά της. ταράζει μαριονέτες και υποκατάστατα, δεν μπαίνει στην πραγματική ζωή ή καν στον πολιτισμό, το πολύ πολύ να τη μιμείται μηχανικά. Στη δίνη των κυβερνήσεων -κεντροδεξιών ή κεντροαριστερών, αντιπολιτικών, λαϊκιστικών ή τεχνοκρατικών- οι προσδοκίες του πολίτη, του Ιταλού, του ανθρώπου της δεξιάς έχουν μείνει εξίσου ανεκπλήρωτες. οι κυβερνήσεις αλλάζουν αλλά τίποτα δεν έχει αλλάξει.
Τελικά όσοι σκέπτονται ελεύθερα αναγνωρίζουν τον εαυτό τους στον Διογένη τον κυνικό στο πρόσωπο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ο πιο ισχυρός άνθρωπος στη γη ρώτησε τον ζητιάνο φιλόσοφο τι μπορούσε να κάνει για αυτόν. Ο Διογένης απάντησε: Φύγε από τον ήλιο. Δηλαδή μη με σκιάζεις, άσε με να απολαύσω ελεύθερα τις ακτίνες του, μην μπεις ανάμεσα σε μένα και τον κόσμο, τη ζωή, το φως. Μεταφράζω στην ορολογία που ταιριάζει περισσότερο στην πολιτική τάξη: πάρτε το διάολο. Πριν από εκατό χρόνια ο Giuseppe Prezzolini, όταν κάποιος που είχε εκπαιδευτεί και εμποτιστεί με τα περιοδικά και τις ιδέες του ήρθε στην κυβέρνηση, δήλωσε φαρμακοποιός και προτίμησε τη μοναχική, οικειοθελή εξορία αντί να αναλάβει ρόλο στο καθεστώς. Η απόδειξη ότι ο Διογένης (ή ο Prezzolini) είχε δίκιο δόθηκε από τον Niccolò Machiavelli: αφιέρωσε το αριστούργημά του, The Prince, στον ισχυρό άνδρα της εποχής του, τον δούκα του Urbino Lorenzo de’ Medici (δεν πρέπει να συγχέεται με τον Lorenzo the Magnificent) και του έδωσε τη δουλειά του μαζί με δύο κυνηγετικά σκυλιά. Ο Δούκας Lorenzo εκτίμησε τα δύο κυνηγόσκυλα πολύ περισσότερο από το έργο. ίσως δεν το διάβασε ούτε το κατάλαβε. Αυτό επιβεβαιώνει πόσο στείρα και μάταια είναι η σχέση πολιτισμού και εξουσίας, εκτός από σπάνιες στιγμές. Η παρηγοριά του μελετητή ήταν ότι μετά από αιώνες κανείς δεν θυμάται εκείνον τον πρίγκιπα με τα δύο σκυλιά του, ενώ ο Πρίγκιπας του Μακιαβέλι διαβάζεται ακόμη σε όλο τον κόσμο. Καλύτερα να αφιερώσει κανείς τη δουλειά και την προσπάθειά του σε απροσδιόριστους θεούς παρά σε μικρές περαστικές δυνάμεις.
Φυσικά, υπήρχαν εξαιρέσεις ανά τους αιώνες: με τον Marc’Aurelius ή τον Frederick II της Σουηβίας, για παράδειγμα, η σχέση μεταξύ εξουσίας και πολιτισμού ήταν γόνιμη. Εκτός από φιλόσοφος, ο Μπέικον ήταν σπουδαίος υπουργός και ο Τζεντίλε ως υπουργός κατάφερε να εφαρμόσει ινστιτούτα και μεταρρυθμίσεις, διαψεύδοντας την ιδέα ότι ο φιλόσοφος στην εξουσία είναι πάντα χαμένος, αναποτελεσματικός ή επιβλαβής. Αλλά τα ενάρετα παραδείγματα είναι σπάνια και λαμβάνοντας υπόψη το σημερινό επίπεδο και πρότυπο, ακόμη και με τις καλύτερες προθέσεις, το εγχείρημα δεν θα ήταν ρεαλιστικό σήμερα. Δεν πρόκειται για δώρο/λαβή θέσεων, όπως πιστεύουν οι περισσότεροι. αλλά να αναλάβει σοβαρά πολιτιστικές στρατηγικές και να σχεδιάσει αποτελεσματικά μελλοντικά προγράμματα.
Ποια είναι τελικά η σχέση πολιτισμού και πολιτικής; Σχεδόν ανύπαρκτη ή μόνο τελετουργική? σημεία επαφής εμφανίζονται όταν ο πολιτισμός παύει να είναι πολιτισμός ή όταν η εξουσία παύει να ασκεί εντολή. Μια παύση, μια στιγμή αναστολής συνδέει τον πολιτισμό με την εξουσία. Αντίθετα, οι μικροί θόλοι της πολιτιστικής δύναμης στη σφαίρα της λογοτεχνίας, του κινηματογράφου, των ακαδημιών, των βραβείων και των οργανισμών που διαχειρίζονται τον πολιτισμό παραμένουν ανέγγιχτοι. Δεν μπορούμε να το ονομάσουμε ηγεμονία, επίσης επειδή είναι υπερβολικό να ενοχλεί τον Γκράμσι και το πολιτιστικό του σχέδιο. καλύτερα να μιλήσουμε για μαφίες, ή στις πιο ήπιες περιπτώσεις «φιλίας», δηλαδή μοναχοί, στοές ακολούθων, φίλων-φίλων. Μικρές έμφυλες-ιδεολογικές μαφίες που προβάλλουν τους εαυτούς τους αλλά πάνω απ’ όλα ενώνονται όταν πρόκειται για τον αποκλεισμό, την άσκηση βέτο και τον εξοστρακισμό των ξένων, των αδέσμευτων. Η ίδια λογική επαναλαμβάνεται και στα προάστια. Την περασμένη εβδομάδα, για παράδειγμα, έτυχε να με αποκαλούν ως «βιογράφο» του Βίκο για να γιορτάσω την πενήντα επέτειο ενός λυκείου αφιερωμένου σε αυτόν, στην επαρχία του Τάραντα. Αλλά το έκανα ερήμην, σε άλλο ινστιτούτο, γιατί η διευθύντρια στο Vico δεν μας ήθελε στο γυμνάσιο της. Ο μικροτοπικός φραξιονισμός αντανακλά υψηλόβαθμα παραδείγματα άθλιου φραξιονισμού, σε επίπεδο θεσμών, μεγάλων ΜΜΕ, λογοτεχνικών επιτροπών. Έχω συνηθίσει σε βέτο και απαγορεύσεις σε όλη μου τη ζωή. Ο Luca Ricolfi θυμήθηκε στη La Stampa ότι πριν από περισσότερα από είκοσι χρόνια με εμπόδισαν να μιλήσω στο Πανεπιστήμιο του Τορίνο (το ίδιο συνέβη στην Πίζα, στη Φλωρεντία, στη Γένοβα· και καμία πολιτιστική δύναμη, κανένας δάσκαλος δεν υποτίμησε ή αποστασιοποιήθηκε). Τα κλίματα και οι κυβερνήσεις αλλάζουν, αλλά η κατάσταση δεν αλλάζει. Η βασική μαχητική μισαλλοδοξία, η κάθαρση της πολιτιστικής εξουσίας και η πολιτική που σηκώνει τους ώμους, τους γυρίζει, αλλά μένει εκεί, δεν απομακρύνεται καν από τον ήλιο…
Περνάμε τη ζωή μας ανάμεσα σε βέτο, εξοστρακισμούς και αποκλεισμούς. και δεν μπορείς να παραπονεθείς αλλιώς οι όμορφες ψυχές θα σε κατηγορήσουν ακόμη και για θυματοποίηση. Θα σας αφήσω να φανταστείτε την κούραση και την πικρία που νιώθει κανείς σε μια όψιμη ηλικία ακόμα κι αν επικρατεί η ανεμελιά. Αλλά έτσι πήγε και έτσι θα πάει μέχρι να μας χωρίσει ο θάνατος, όταν όλα θα σβήσουν. Ή θα σωθεί από απροσδιόριστους θεούς.
Προδρομικός 